Czy deportacje całych grup etnicznych są wewnętrznie złe?
W historii świata nieraz zdarzało się, że władze danego kraju skazywały na wygnanie całe etniczne i/lub religijne grupy ludności. Tak postępował niejeden średniowieczny władca wobec Żydów, zaś w 20 wieku obserwowaliśmy cały szereg tym podobnych aktów, np. Stalin wypędzał Czeczenów za to, że część z nich współpracowała z III Rzeszą, z kolei władze Polski Ludowej skazały na masową deportację Niemców zamieszkujących wschodnie i północne tereny naszego kraju. Tym podobne czyny danego władcy mogą niejednokrotnie wydawać się zrozumiałe, rozsądne, a nawet konieczne, gdyż nieraz tak bywało, że duża część członków danej grupy etnicznej działała przeciwko dobru kraju ich zamieszkiwania. Oczywistym tego przykładem jest postawa chociażby niemałej liczby Niemców zamieszkujących niegdyś nasz kraj, którzy poprzez swe nieraz ochocze wsparcie dla Hitlera i prowadzonych przez niego niesprawiedliwych wojen przyczynili się do rozlicznych cierpień, jakie Polska zaznała w trakcie II wojny światowej. Z drugiej jednak strony, wygnanie kogoś z jego dotychczasowego, a dłuższego miejsca pobytu jest wyrządzeniem temu komuś bardzo poważnej niedogodności i tradycyjnie w słuszny sposób przez wieki było to traktowane w kategoriach kary, jaką wymierza się przestępcom za ich niegodziwe zachowania. A jeśli tak to, wyganianie całych grup ludności z ich nieraz wszak wielopokoleniowych miejsc zamieszkania musi rodzić co najmniej duże podejrzenia odnośnie sprawiedliwości i moralności takiego ich traktowania. Jakkolwiek bowiem nie byłaby zdeprawowana dana grupa etniczna czy religijna, to nierealistyczne jest przyjmowanie założenia, że dokładnie wszyscy członkowie tej społeczności byli na tyle źli, by sprawiedliwie zasłużyli sobie na karę wygnania ich z ich dotychczasowych miejsc zamieszkania.
***
Spróbujmy zatem odpowiedzieć sobie na pytanie, jak Magisterium Kościoła odnosi się do kwestii wyganiania całych grup ludności?
Zacznijmy od mniej wyraźnych poszlak, które mogą ukierunkować nas na znalezienie odpowiedzi na owe pytanie.
Znamy wszyscy przykazanie “Nie kradnij”. Zakłada ono między innymi, że nie wolno komuś w niesprawiedliwy sposób odbierać jego własności. Owszem władze cywilne mają czasami moralne prawo do konfiskaty czyjejś prywatnej własności, ale coś takiego powinno być czynione przez nie za stosownym odszkodowaniem i z odpowiednio ważnych powodów. Jedna z tradycyjnych reguł interpretacji mówi: “Jeśli zakazane jest coś mniejszego, to tym bardziej zakazane jest coś większego“. Gdyby zastosować tę zasadę do moralnej oceny wygnania kogoś z jego dotychczasowego a dłuższego miejsca osiedlenia, to wychodziłoby na to, że jest to coś o wiele gorszego niż większość “zwyczajnych” kradzieży. Czym bowiem jest np. pozbawienie kogoś zegarka czy nawet samochodu w porównaniu z pozbawieniem go domu – co w sposób konieczny wiąże się z wygnaniem takiej osoby z kraju jego pobytu? Nawet jeśli pozwoli się deportowanym osobom zabrać ze sobą część swego życiowego dobytku, to przecież siłą rzeczy nie mogą one zabrać ze sobą swych domów. A jeśli władze cywilne mają prawo konfiskować czyjąś własność pod warunkiem wypłacenia odszkodowania, to, analogicznie rzecz biorąc, powinny one wypędzanym przez siebie ludziom dawać odpowiednie finansowe rekompensaty za postawione przez nich domy. Czy jednak coś takiego było czynione przez tych rządzących, którzy dokonywali masowych deportacji?
Inną z poszlak w kwestii moralnej oceny deportacji może być stanowisko jakie papież Paweł III w dokumencie “Pastorale officium” zajął wobec niesprawiedliwego traktowania Indian przez hiszpańskich konkwistadorów. Biskup Rzymu nauczał tam:
“Indianie ci, chociaż żyją poza łonem Kościoła nie są – i nie mogą być – pozbawieni wolności i prawa do posiadania własności, ponieważ są istotami ludzkimi“.
Z tak sformułowanego zdania wynika więc, iż prawo do wolności i własności prywatnej wynika z samej ludzkiej natury i również niechrześcijanie powinni się nim cieszyć. Jak zaś zostało to pokazane powyżej, wygnanie kogoś z miejsca jego stałego pobytu wiąże się zwykle z drastycznym naruszeniem jego własności. Można z tego więc wyciągnąć logiczny wniosek, że np. średniowieczne wypędzenia ludności żydowskiej z katolickich krajów nie były obiektywnie czymś dobrym i właściwym.
***
Przejdźmy teraz do bardziej konkretnych wypowiedzi autorytetów kościelnych w kwestii przymusowych wysiedleń całych grup ludności.
Jak wiemy po II wojnie światowej ludność niemiecka została wygnana z terenów Polski i ówczesnej Czechosłowacji. Ten akt został jednak potępiony tak przez papieża Piusa XII, jak i błogosławionego biskupa Clemensa von Galena. Zdajemy sobie sprawę z tego, że niemała część mniejszości niemieckiej popierała Hitlera, a niekiedy nawet dokonywała aktów dywersji w walczącej z najazdem III Rzeszy Polsce. Jeśli więc jakaś mniejszość narodowa zasługiwałaby na wygnanie, to byliby to z pewnością Niemcy z czasów II wojny światowej. A jednak wspomniani wyżej pasterze Kościoła uznali to za niesprawiedliwość. I wcale nie tak trudno jest uznać słuszność ich oceny. Nie wszyscy bowiem Niemcy popierali Hitlera, a ci którzy tak czynili, również nie robili tego w równej mierze. Byli Niemcy, którzy z wrogością odnosili się do Polaków ( i wygnanie takich było sprawiedliwe), ale istnieli też pośród nich tacy, którzy do Polaków odnosili się bez niechęci, a nawet życzliwie (i takim należałoby dać szansę pozostać w naszym kraju).
Idźmy dalej. Papież św. Jan XXIII w punkcie 25 encykliki “Pacem in terris” nauczał:
“Każdemu człowiekowi winno też przysługiwać nienaruszalne prawo pozostawania na obszarze swego własnego kraju lub też zmiany miejsca zamieszkania“.
Być może ktoś w tym miejscu będzie próbował argumentować, że członkowie mniejszości etnicznej nie są u siebie, czyli “we własnym kraju”, więc nie można mówić o tym, by im takie nienaruszalne prawo przysługiwało, jednak uważam takie tłumaczenie za co najmniej wysoce problematyczne. Czy bowiem można mówić o często mieszkających od setek lat w danym kraju mniejszościach narodowych, etnicznych czy religijnych, że ich dotychczasowe miejsce pobytu nie było “ich krajem”? Poza tym, w tej samej encyklice św. Jan XXIII w odniesieniu do sposobu traktowania przez władze cywilne mniejszości narodowych nauczał:
“W związku z tym trzeba stwierdzić otwarcie, że wszelka działalność skierowana przeciwko tym grupom narodowościowym, a mająca na celu ograniczanie ich siły i rozwoju, jest poważnym pogwałceniem obowiązków sprawiedliwości. (…) [n. 95].
Kolejnym dokumentem kościelnym, w którym już jasno potępia się “deportacje” jest “Gaudium et spes” Soboru Watykańskiego II:
Ponadto wszystko, co godzi w samo życie, jak wszelkiego rodzaju zabójstwa, ludobójstwa, spędzanie płodu, eutanazja i dobrowolne samobójstwo; wszystko, cokolwiek narusza całość osoby ludzkiej, jak okaleczenia, tortury zadawane ciału i duszy, wysiłki w kierunku przymusu psychicznego; wszystko co ubliża godności ludzkiej, jak nieludzkie warunki życia, arbitralne aresztowania, deportacje, niewolnictwo, prostytucja, handel kobietami i młodzieżą; a także nieludzkie warunki pracy, w których traktuje się pracowników jak zwykłe narzędzia zysku, a nie jak wolne, odpowiedzialne osoby: wszystkie te i tym podobne sprawy i praktyki są czymś haniebnym; zakażając cywilizację ludzką, bardziej hańbą tych, którzy się ich dopuszczają, niż tych, którzy doznają krzywdy, i są jak najbardziej sprzeczne z czcią należną Stwórcy. (n. 27).
Co ciekawe, papież św. Jan Paweł II w punkcie nr 80 swej encykliki “Veritatis Splendor” zacytował powyższy fragment z nauczania Vaticanum II jako przykład wyliczenia czynów, które tradycyjna teologia moralna nazywa “wewnętrznie złymi”, a więc takimi, których nie ma się moralnego prawa czynić nigdy i nigdzie.
***
Na powyższe wywody można jednak wysunąć trzy kontrargumenty:
Po pierwsze: nawet osoby kanonizowane przez Kościół czasami popierały wypędzenia całych społeczności żydowskich z danego kraju, a więc nie mogło to być moralnie złe.
Po drugie: być może Magisterium Kościoła potępiając deportacje, przyjmuje inne rozumienie tego słowa, niż jest ono przyjęte powszechnie lub przez świat naukowy.
Po trzecie: nauczanie zawarte w encyklikach papieskich a nawet w dokumentach Soboru Watykańskiego II nie jest nieomylne, a więc mamy prawo go nie słuchać.
Na pierwszy z kontrargumentów odpowiadam w ten sposób, iż nie każda z norm naturalnego prawa moralnego jest w sposób oczywisty i jasny dostrzegalna dla ludzi dobrej i szczerej woli, a nawet i świętych pańskich. Coś, co należy do tzw. drugorzędnych aspektów naturalnego prawa moralnego może być – bez złej woli – w mniej wyraźny sposób dostrzegalne nawet dla świętych. Na przykład rozwody, poligamia i ponowne małżeństwa są obiektywnie złe, ale jako że ich potępienie zawiera się w owych drugorzędnych zasadach naturalnego prawa moralnego, nawet Bóg tolerował je w cywilnym prawodawstwie jakie dał Żydom, a co się z tym wiąże również niektórzy święci Starego Testamentu mogli nie tylko nie dostrzegać niegodziwości tych rzeczy, ale nawet sami je praktykować. Przykładowo, Dawid był wielkim Bożym mężem i świętym Starego Zakonu, a pomimo to był poligamistą i nic nie wiemy o tym, by żałował właśnie z tego tytułu. Podobnie, niegodziwość moralna deportacji nie jest prawdą, która została wyraźnie objawiona przez Boga, ani też nie należy do tych elementów naturalnej moralności, które dostrzega się na pierwszy rzut oka. Zło przymusowych wygnań całych grup ludności jest konkluzją wynikłą z innych bardziej podstawowych zasad moralnych (wspomniane wyżej: “Nie kradnij”) i dopiero z biegiem czasu Magisterium Kościoła w bardziej wyraźny sposób rozeznało tę prawdę. Również więc niektórzy święci Nowego Przymierza mogli – szczerze i bez złych intencji – pomylić się w moralnej ocenie zasadności poszczególnych deportacji.
Na drugi z argumentów odpowiadam: to prawda, że nie zawsze i nie w 100 procentach teologiczne definicje danych uczynków zgadzają się z potocznym ich rozumieniem, ale gdy nie ma ku temu poważniejszych podstaw należy zakładać, że Magisterium Kościoła przez dany czyn rozumie jego bardziej powszechne czy naukowe znaczenie. Tymczasem, np. w Encyklopedii PWN przez “deportację” rozumie się:
deportacja [łac.], zesłanie, przymusowe, połączone z pozbawieniem lub ograniczeniem wolności, przesiedlenie osób do innego rejonu kraju lub usunięcie ich poza granice państwa, gł. ze względów polit., na podstawie decyzji władz administracyjnych.
Zresztą nawet gdyby założyć, iż nauczanie katolickie przez “deportacje” nie rozumie dokładnie i w 100 procentach tego jak się to pojęcie wykłada współcześnie to i tak duża część owego rozumienia może tu być wspólna. I nie widać powodu, dlaczego akurat najbardziej jaskrawe i skrajne formy deportacji, jakimi są wygnania całych grup etnicznych i/lub religijnych miały by być przez doktrynę katolicką nie rozumiane właśnie jako potępiane przez nią “deportacje”.
Na trzeci z argumentów odpowiadam: nawet, gdyby deklaracje Magisterium potępiające deportacje nie miało charakteru per se nieomylnego, to i tak ciągle należałyby one do tych wypowiedzi Kościoła, którym katolik powinien okazywać tzw. posłuszeństwo serca i rozumu. Poza tym, o ile w przypadku niektórych aspektów posoborowego Magisterium istotnie zachodzi poważna trudność w pogodzeniu ich treści z poprzednią, wielowiekową doktryną katolicką, to w odniesieniu do potępienia deportacji nie zachodzi taka trudność. Nie było wszak powszechnego i zwyczajnego nauczania Kościoła, w którym akty wygnania całych grup ludności zostałyby pochwalone i uznane za moralnie dobre. Nawet więc, jeśli Magisterium Kościoła przez wieki milczało odnośnie moralnej oceny takich działań, to ich potępienie w XX wieku można uznać za przykład prawidłowego rozwoju katolickiej doktryny. A więc takiego rozwoju, w którym wydobywa się na światło dzienne pewne logicznie nasuwające się konkluzje doktrynalne z nauczanych już wcześniej zasad – nie zaś rzekomego “rozwoju doktryny” sprowadzającego się do formułowania tez sprzecznych z poprzednim nauczaniem.
Ponadto, nawet gdyby miało się ostatecznie okazać, że Magisterium Kościoła było zbyt surowe w swej ocenie deportacji (np. nazywając je “wewnętrznie złymi”) to i tak nie musiałoby to oznaczać automatycznej pochwały owej praktyki.
***
Wszystko co powyżej napisałem nie oznacza, iż nie uznaję moralnego prawa władz cywilnych do poddawanie szczególnej kontroli tych spośród mniejszości narodowych, których znaczna część członków okazała się nielojalna, zdeprawowana czy wroga wobec głównego narodu zamieszkującego dane państwo. Myślę, że sprawujący władzę mają prawo to czynić poprzez bardziej uważne przyglądanie się zachowaniu danej mniejszości, wprowadzanie dla jej członków obowiązku podpisywania swego rodzaju deklaracji lojalności czy być może nawet tymczasowe, a motywowane szczególnymi wojennymi okolicznościami przesiedlenie jej do obozów internowania (jak to uczynił rząd USA w czasie II wojny światowej w stosunku do zamieszkujących ten kraj Japończyków).
Tak więc w stosunku do mniejszości niemieckiej zamieszkującej nasz kraj po 1945 roku uważam, iż należało z polskiej ziemi wygnać tych Niemców, którzy w bardziej ochoczy sposób popierali Hitlera i prowadzoną przez niego wojnę (należeli do NSDAP, ochotniczo zaciągali się do SS, itp). Niemcom, którzy tego nie czynili trzeba było dać szansę na pozostanie w naszym kraju poprzez zaproponowanie im podpisania potępienia dla niesprawiedliwej wojny prowadzonej przez ich kraj oraz zadeklarowania lojalności wobec polskiego państwa. Gdyby podpisania takich deklaracji odmówili, wtedy moralnie sprawiedliwe byłoby ich wygnanie z Polski. Wspomnianych wyżej Niemców, którzy w bardziej ochoczy sposób popierali Hitlera i prowadzoną przez niego wojną (członków NSDAP, ochotników SS) należało nie tylko wygnać ale jeszcze dodatkowo ukarać. Myślę też, że adekwatną karą byłoby dla członków NSDAP umieszczenie ich w jakimś obozie pracy na kilka lat, zaś każdego żołnierza SS (również takiego, który “tylko wykonywał rozkazy”) któremu udowodniłoby się bezpośrednie zabijanie osób niewalczących należałoby skazać na karę śmierci. Tym niemniej jednak wypędzenie w Polski ogółu Niemców bez dokonywania tym podobnych rozróżnień należy ocenić jako niesprawiedliwość im wyrządzoną.
Mirosław Salwowski
Źródło obrazka wykorzystanego w artykule: https://www.yadvashem.org/yv/en/exhibitions/communities/bratislava/deportations.asp